Konferensia Imprensa Dr Mari Alkatiri, S.G. FRETILIN: Historia Fundasaun “Força Armada Libertção Naçional de Timor-Leste"
Díli, 16 Agosto 2010
FALINTIL ne’e Força Armada Libertção Naçional de Timor-Leste, tinan 1975 iha krize bo’ot hahu iha 11 de Agostu ho golpe UDT nian. UDT la gosta bolu golpe maibe ita dehan golpe kalan husi 10 ba 11 hahu halo golpe. Membrus balun Comite Centra FRETILIN nian, kalan ida ne’e duni, Nicolau Lobato duni mak lidera, ami sae husi Francisco Xavier nia uma haksoit tama ba rate santa cruz nia laran. Iha rate laran ne’e mak ami organiza a’an fahe ba grupu tolu. Grupu ida Nicolau Lobato mak xefia, no grupu ida Alarico Fernandes mak Xefia, no frupu ida seluk hau (Dr. Mari Alkatiri) mak xefia, e ami marka atu ba hasoru malu iha mota ulun. Kalan ne’e grupu tolu ne’e sai; interesante ba grupu ida ne’ebe hau xefia se mak hau nia eskoltu ne’e mak Xanana Gusmão, nia mak mai duni ho hau iha tempu ne’eba; entaun ami organiza a’an iha rate santa cruz nia laran depois ami sai husi Taibessi, liu husi Quartel Jeneral nia kotuk sai ba mota depois sae husi mota ne’e hodi ba hela iha mota ulun, iha 11 de Agostu.
Iha loron 11 de Agostu ne’e duni Xanana tun fila fali hodi tenta mobiliza Timor oan sira ne’ebe iha Forças Armadas Portuges nian. So que ema kaer tiha nia iha Quartel Jeneral nia iha Taibesi, iha 11 de Agostu ne’e duni. Hau mos ema komesa halo interogatoriu e Rogeiro Lobato duni mak liberta fali Xanana. Depois Xanana tun fali mai iha Santa Cruz iha Francisco Xavier nia uma hamutuk ho Mebru Comite Central FRETILIN sira seluk. Iha tempu ne’eba Xanana seidauk sai membru Comite Central FRETILIN nian. 11 de Agostu ami iha mota ulun no 13 de Agostu ami sae fali ba Aileu (Aisirimou). Tamba saida mak tenki ba iha Aisirimou?Tamba Aisirimou mak baze primeira brigada Revolução FRETILIN nian, baze mak Aisirimou. Iha ne’eba iha maluk barak inkluindu Lucas da Costa (PD) ne’e mos iha ne’eba , Abel Larisina, Ali Alkatiri, Muqi Bonaparte (OPMT), Calçona, sira iha ne’eba tamba, sira halo ona servisu brigada nian hamutuk ho povu durante fulan tolu nia laran ona. Fulan tolu nia laran ne’e sira halo servisu ajuda povu sira iha area Agrikultura, hanorin alfabetizaun ba povu sira tamba ne’e mak ami ba iha Aisirimu.
Iha loron ne’e kedas, ami komesa kontakta sarjentu, soldadu Timor oan sira iha portugues nian iha Aileu (Quartel agora URP sira hela ba). Se mak komandante Quartel iha tempu ne’eba malae ida naran Kapitaun Horta, mais laos Familia Ramos Horta nian. Portantu, iha ne’e ami halo kontaktu ho Sarjentu José da Silva.Sarjentu ida ne’ebe katuas liu iha Quartel ne’eba. Ami komesa halo kontaktu, halo aprosima ba Quartel ho nia iha 15 de Agostu. Momentu ne’e katuas Xavier Amaral seidauk iha Aisirimou nia sei iha Turiscai. Tamba krize ne’e manas ona e nia ( Xavier do Amaral ) mos hanesan Prezidenti entaun ami haruka nia ba uluk tiha Turiscai, husik ami mak aguenta lai ho situasaun ne’e.
Iha 15 de agostu ami lubuk oan ida Nicolau Lobato mak Xefia nafatin e Lere mos ba ho ami iha kalan ne’e. Alarico Fernandes mos iha ne’eba. Hau rasik (Camarada Mari) mos iha neeba. Iha tempu ne’e Mau-Hunu mos iha, maibe nia sei junior hela. Iha ema barak mos iha, maibe ami nain 4 ka 5 mak halibur hodi hakerek testu proklamasaun Insuresaun Popular Armada e jeneralizada, ne’e katak halo ona proklamasaun para atu halo rezistencia hodi kontra ofensida tamba UDT halo ona golpe iha dia 12 to 15 de Agostu.
FRETILIN ejiji ba governo Portugues atu restabelese Lei no Ordem hodi dezarma UDT maibe governo portugues la dezarma. Tamba ne’e mak ami sae tiha ba Aileu hodi halo proklamasaun Insuresaun Armada atu mobiliza povu tomak ba luta ida que naruk atu liberta Timor Leste hahu 15 de Agosto iha Aileu. Iha proklamasaun ida ne’e duni mak ami hari kedas primeira kompanhia das Forças das FRETILIN. Iha kompanhia ida ne’e Mau-Hunu mos tama iha kompanhia ida ne’e. Iha tempu ne’eba Vicente Reis nia laihaAileu, nia iha Bucoli por que nia hanesan segunda brigada FRETILIN nian iha Bucoli. Entaun Vicente Reis mak Xefia iha Bucoli nia tenta atu mai iha Aileu hamutuk ho ami maibe, UDT sira kaer nia iha Laleia hodi ba kastigu iha Palapasu. Tamba ne’e mak vicente Reis mos la partisipa iha fundasaun FALINTIL nian, tamba nia kastigu hela.
Iha 15 de Agostu halo tiha proklamasaun. Iha dia 16 de Agostu ami komesa halo visita ba loja Xina sira nian iha Aileu ne’e. Ami komesa hetan sira nia kilat tiru manu nian, kasadeira 22, hodi tiru rusa ninian, ami rekolla hotu. 17 de Agostu ami kombina ho soldadu no sarjentu sira timor oan nian iha Quartel hodi tama ba Quartel Aileu nian. Entaun ami serka tiha Quartel ne’e komesa halo barullo, hakilar tolok malae sira. Entaun kapitaun Horta hirus ami sai mai atu hakilar ami iha Quartel ninia odamatan, maibe Alarico Fernandes hamrik hela, no hau (Camarada Mari) ho Nicolau Lobato hamrik fali iha odamatan ida atu sai ba Abilio Araujo nia kafe laran. Entaun rona ema hakilar Nicolau haruka hau (Camarada Mari) "o ba hare lai". Nicolau mos fo orden entaun hau (Camarada Mari) mos ba. Hau hare kapitaun portugues ne’e mos sai fali husi Quartel hodi ba hakilar fali maluk sira ne’ebe iha Quartel oin ne’e. Entaun Alarico mos iha pistola ida, nia diskuti malu ho kapitaun ne’e entaun hau (Camarada Mari) dehan Alarico prende ona nia. Entaun Alarico saka pistola ne’e depois prende ona kapitaun Horta depois fo ordem ba kapitaun ne’e haruka o nia ema sira rende, se sira la rende hau sei oho o. Entaun nia mos foti liman hodi dehan funu ne’e laos ami nian, funu ne’e imi nian ami laiha buat ida ho funu ne’e entaun hau sei ba haruka hau nia ema sira hotu entrega kilat ba soldadu ho sarjentu Timor oan sira e ami husu deit labele halo a’at ami. Entaun ida ne’e mak akontese iha dia 17 de Agostu.
Dia 17 Agostu, laos tamba Indonesia nia Aniversariu, kuinsidensia, ami tama duni iha Quartel. Iha primeira kompanhia Forsas FRETILIN nian ne’e nia komandante mak Alarico Fernandes. Antes ami halo atake ba Quartel iha dia 15 de Agostu duni, Sr. Rogeiro Lobato hanesan oficial portugues ninian Rogeiro Lobato ba Aileu ho Helikopter ba hamutuk ho Juvinal Inacio membru Comite Central FRETILIN ninian. Sira nain rua ba to’o iha Aisirimou. Ami komesa halo ona formatura primeira kompanhia ninian no Nicolau Lobato hateten kedas ba Rogeiro katak halo kontinencia ba ami nia komandante Alarico Fernandes e Rogeiro Lobato mos halo kontinencia. Governador mak haruka nia ba atu tenta konvensa ami hodi tun mai Dili. E Nicolao Lobato rasik mak hatan ba Rogeiro Lobato katak ami la tun enkuantu imi la dezarma UDT, maibe agora tarde ona tamba ami halo proklamasaun Insuresaun Armada. "O (Rogeiro) hakarak hamutuk ho ami entaun maihamutuk ho ami. Olakohi entaun ba hamutuk ho portugues sira nafatin." Ne’e mak Rogeiro mos halo kedas juramentu katak nia sei ba Dili mobiliza Quartel hotu-hotu iha Dili para atu fila ba FRETILIN. Rogeiro halo juramentu ida nee iha Aisirimou. Nia kumpri duni no nia tun mai Dili mobiliza sarjentu ho soldaddu sira iha Quartel hotu-hotu para atu hamutuk ho FRETILIN. Iha dia 15 de Agostu nia halo juramentu, dia 17 de Agostu ami tama iha Quartel Aileu mas ami la halo kontrola maibe ami husu protesaun ba Quartel Aileu.
Dia 18 de Agostu ami lubuk oan ne’e tur hamutuk atu buka naran ba Forsas FRETILIN ninian. Ne’e makmoris naran ida FALINTIL. Mas forsas FRETILIN ninian moris iha 15 de Agostu. Tamba saida mak ita koalia 20 de Agostu? Tamba 20 de Agostu mak Rogeiro Lobato konsege duni mobiliza Quertel hotu-hotu iha Dili laran atu halo levantamentu ida hodi kontrola situasaun. Tamba ne’e mak ita sempre koalia bebeik deit mak FALINTIL nia loron iha 20 de Agostu tamba ida ne’e. Maslolos, FALINTIL nia loron iha 15 de Agostu tamba FALINTIL ne’e hari’i iha 15 de Agostu.
Iha dia 20 de Agostu ne’e soldadu no sarjentu barak mak tama tan ba forsas FRETILIN. Ne’e mak 20 de Agostu mak sai loron FALINTIL nian. Tamba ne’e mak Rogeiro Lobato sai hanesan Fundador FALINTIL nian, mas fundador ida primeiru ne’e nia laiha ne’eba. Iha historia barak. 20 de Agostu ami simu mensajen husi Rogeiro Lobato liu husi radio katak saida mak hau promete hau kumpri ona situasaun iha Dili ami kontrola hotu ona. Iha 20 de Agostu duni ami hamutuk fali iha Aileu atu hare fali lideransa ida ne’e mak atu tun mai Dili entaun hau duni (Camarada Mari) mak misaun ida ne’e hodi tun mai Dili para atu ajuda kontrola situasaun iha Dili. Hau tun mai Dili iha 20 de Agostu tama liu ba Quartel Jeneral. Ne’e mak hau foin hare movimentasaun ida komando portugues ninian tenta atu konvense komando Timor Leste ninian,komandante Rogeiro Lobato, atu hari fali buat ida seluk labele tama iha FRETILIN e atu hari fali Movimentu Forsas Armadas de Timor. Tamba saida mak Movimentu Forsas Armadas de Timor? Tamba 25 de Abril 1974 iha portugal kuandu halo golpe ne’e, iha mos movimentu ida ne’ebe sira bolu naran Movimentu das Forsas Armadas. Entaun sira hakarak repete fali ida ne’e para forsas sira ne’e labele tama iha FRETILIN. Entaun hau (Camarada Mari) tama iha Quartel Jeral. Hau hamutuk tiha ho Camarada Rogeiro Lobato iha ninia gabineti, mai major ida Sub-xefe estadu maior portugues ninian. Nia tama Quartel ne’e akompanha mos nia ema nain rua e nia koalia kedas buat ida ne’e katak prontu atu deklara Movimentu Forsas Armadas Timor. E hau (Camarada Mari) dehan hau mai iha ne’e reprezenta Comite Central FRETILIN ninian. A partir de agora Comite Central mak orienta. Depois hetan kedas apoia husi Comandante Carmo, Camarada Rogeiro Lobato, Comandante Hermegildo Alves ho sira hotu fo apoiu kedas ba hau (Camarada Mari) nia deklarasaun dehan ami agora hakruk ba orientasaun husi lideransa Comite Central FRETILIN ninian ne’e mak sira hateten. Iha 20 de Agostu.
Portantu MFA Timor ne’e la moris tan. Ema balun komesa koalia katak FALINTIL ne’e mai husi MFA Timor. Ne’e bosok. Nunka akontese buat ne’e. FALINTIL moris iha dia 15 de Agostu no dia 18 de Agostu mak batiza naran FALINTIL ne’e. 20 de Agostu mak Quartel iha Dili sira tama hotu ba halo levantamentu depois tama ba FALINTIL. Ne’e mak historia FALINTIL nian. Liu loron 21, 22, 23 de Agostu ita hare FALINTIL ema soldadu Timor ne’ebe ezerce portugues 2000 resin la liu ida ne’e. Entaun forsas presiza barak liu tan. Ne’e mak kria fali milisias das forsas da FRETILIN para atu fo apoiu ba forsa regular ne’e. Komesa mobiliza civis halo treinu baziku entrega kilat para halo rezistencia. Kuandu halo proklamasaun Insuresaun Armadas aminia preokupasaun laos ona UDT. Preokupasaun mak husi sorin ne’eba atu tama mai, laos UDT ona. Tamba ne’e tenta atu kontaktu. Iha momentu ne’e Sr. João Carascalao iha hela Likisa. Hetan duni kontaktu ho nia, bolu nia atu mai hamutuk fali e João Carascalao mos konkorda tiha ona atu hamutuk ho FALINTIL no FRETILIN para atu halo rezistencia. So que buat nee la akontese tamba ema barak uja Radio militar hodi ameasa João, dehan atu oho nia, atu han nia fuan. Entaun nia mos hakarak buka nia moris, entaun nia la mai. Maibe lolos João Carascalao mai husi Likisa atu mai hamutuk iha Dili para atu hamutuk ona iha FRETILIN ho FALINTIL atu halo rezistencia. Ida ne’e mak razaun ami rua sempre hamutuk nafatin. Tamba hau (Camarada Mari) hatene historia ne’e.
Halo rezistencia ne’e primeiru halo iha fronteira hahu iha Outubro 1975, kuandu Indonesia komesa tama uja naran UDT nian, uja naran KOTA ho TRABALHISTA nian, mas forsa Indonesia mak duni. FALINTIL sai forsa FRETILIN nian sa tinan? Ida ne’e mak presiza hatene. Hahu iha 1975 to’o 1987. Husi tinan 1975 to’o 1987 FALINTIL ne’e forsas FRETILIN nian. Iha tinan 1987 mak halo dispartidarizasaun das forsas. Ne’e ho lideransa Xanana nian ona ne’e mak FALINTIL sai fali forsas nacionais e Xanana rasik sai husi FRETILIN no sai fali komandante FALINTIL. Maibe husi 1987. Iha tinan 1979 e 1980 baze de apoiu rahun e 1981 komesa reorganiza fali ona FRETILIN ho lideransa Xanana nian. Iha 1981 FRETILIN sai fali Partido ne’e ho lideransa Xanana nian. Iha tinan 1984 bubar tiha Partido no hasai fali Frente e 1981 moris CRRN no 1984 kontinua ho CRRN mais FRETILIN Frente nafatin.FALINTIL mos nafatin hanesan forsas FRETILIN nian, to’o 1987 maka Xanana sai husi FRETILIN e FALINTIL mos sai husi FRETILIN. Ita hare deit kompozisaun komando FALINTIL nian agora sira be agora komandante husi Lere ba to’o karaik ema sira ne’e hotu uluk Politikus. Sira laos militar. Lere uluk membru CCF e Komisariu Politik. Falur mos hanesan. Sabica uluk militar iha tempuPortugues nia furial. Kuandu FRETILIN kontrola Timor laran tomak iha Outubro 1975 maka Nicolau Lobato no CCF husu hau (Camarada Mari) atu hakerek Estatuto foun ba FRETILIN para atu adapta ba realidade foun. Entaun FRETILIN nia estruktura fali partidu governo. Entaun Francisco Xavier hanesan prezidenti no vice Prezidenti mak Nicolau Lobato no Camarada Mari sai Komisariu politika nacional iha Outubro 1975 e iha fulan ne’e mos hari’i estrutura ida bolu comite politiku militar. Signifika katak iha komisaun konjuntu ida iha militar ho politiku sira mak tur hamutuk para atu garante servisu ne’e ba oin.
Estatutu foun ne’e preven departementu bara-barak atu hanesan governo ida hahu husi departementu de Saude, ba to’o Negosiu estrangeirus. Tamba saida ? Tamba FRETILIN seidauk proklama Indenpendencia maibe tenki komesa monta ona administrasaun para atu halo servisu ba rai ida ne’e. Mas importante liumak kuandu atu hari komite politiku militar ne’e , komite politiku militar ne’e halo komandantes das kompanhias hotu-hotu sai membru CCF. Ho estrutura foun Outubro 1975 ne’e mak Xanana mos tama hanesan membru CCF antes nia laos membru CCF. Ho estrutura foun ne’e mak Xanana tama iha CCF tamba nia hanesan Adjuntu ba Departementu Informasaun. Kuandu funu tama halo retirada ba foho, estrutura muda dala barak los tamba adapta ba funu ninian. Maibe kontinua nafatin politika mak komanda militar to’o 1987, politika mak manda militar kuandu iha setor ida politik militar, Iha ponta leste komisarius politik ne’e mak manda buat hotu-hotu, depois tuir mak komandante militar ne’e to’o iha 1987.
Iha 1987 buat ne’e fila ituan fali kuaze militar Forsa FALINTIL mak komanda tomak funu ne’e. Tamba saida? Ne’e hanesan kapa ida para atu subar tiha strutura FRETILIN nian. Maibe ema hotu hatene estrutura civil ne’ebe halo rezistencia ne’e estrutura FRETILIN nian. Mai CNRM iha 1987. Ho CNRM ne’e mak FALINTIL sai forsa Nacional, no Xanana sai husi FRETILIN ne’e husi 1987 to’o iha 1998 mak CNRT moris iha Portugal. Biar CNRT moris maibe komando da luta iha rai laran mak Xanana e nia hanesan komisaun diretiva FRETILIN, komando das FALINTIL. FRETILIN sempre iha ne’eba.
FALINTIL moris iha Aisirimou Aileu dia 15 de Agostu, hari primeira kompanhia 17 de Agostu ami tama iha Quartel Aileu. 18 de Agostu mak batiza naran FALINTIL 20 de Agostu maka Rogeiro Lobato komanda Forsas hotu-hotu iha Quartel Portugues hodi halo levantamentu kontrola situasaun e tama ba FALINTIL. To’o 7 Dezembro 1987 FALINTIL ne’e forsa FRETILIN nian. Hau nia istoria mak ida ne’e, hau fiar katak laiha historia ida mak los liu ida ne’e. Iha Aileu ema balun reklama atu sai mos fundador. Textu proklamasaun Insuresaun Armada ne’e ami fahe mos ba ema atus ida iha Aisirimou ne’eba atu asina deklarasaun insuresaun Armada. Iha tempu funu mak direitus humanus hanesan ho tempu pas entaun lalika funu. Funu kuandu susar liu, entaun direitus humanus mos iha violasaun barak liu. Laiha ema ida mak hakarak atu oho kuandu laos gostu atu oho. Kuandu ema oho malu iha Maubisse ami haruka kedas ami nia pelutaun ida ba kontrola kedas e kaer duni ami nia ema. Kuandu FRETILIN kontrola laiha tan oho malu to’o indonesia tama mai Dili komesa avansa ba Aileu. Mas desizaun komite politik militar antes indonesia tama, ami sei halo reuniaun no foti desizaun ida katak kuandu Indonesia tama loke kadeia sira ne’e hotu e ema sira iha kadeia laran sira mak hili hakarak tuir FRETILIN ba foho entaun ba. Hakarak hela iha entaun ba hela labele obriga ema ida tuir FRETILIN. Ne’e orientasaun e Nicolau Lobato fo fila fali orden haruka ema sira ne’e livre no sira rasik mak foti desizaun. Uluk halao servisu laiha Telemovel maibe iha Radio Rakal. Ita uja Radio Rakal ne’e mos ho atensaun tamba Indonesia sira mos uja entaun uja deit estafeta maibe lori tempu naruk para atu to’o iha fatin. Mas orden hau mos hatene. Laiha orden ida maka soe granada iha laran. Saida mak akontese FRETILIN hanesan Instituisaun tenki assume. Ne’e assume ona, maibe responsabilidade criminal laosFRETILIN nian, maibe ema sira ne’ebe halo nian. Se dehan oho entaun UDT mak oho tamba ema mate iha Ermera ne’e UDT mak oho.
FALINTIL ne’e antes 11 de Agostu ami halo ona servisu ho Timor oan sira iha Quartel por que ema barak mak tama ba forsas e ami hasoru malu lor-loron no ami komesa koalia ba hare kedas katak 80% Timor oan sira iha ezercito portugues hakarak indenpendencia. Tamba saida sira adere uluk ba FRETILIN? Tamba FRETILIN nia ideario mak hakarak uluk indenpendencia laiha tan ida. UDT hakarak federasaun. Povu barak liu mak simpatia ho FRETILIN ita laiha duvidas tamba ne’e mak rezistencia ne’e naruk tebes.
PR Horta nia fungsaun desde FRETILIN nia fungsaun hakarak halai liu ba relasaun internacionais. Nia kuandu golpe UDT akontese nia laiha Dili. Nia Australia, depois ami bolu nia mai dala rua. Dili ne’e sei tiru malu hela maibe nia mai atu hetan orientasaun konaba funu nian tamba ne’e nia laiha konhesementu konaba funune’e. FALINTIL kontrola timor laran tomak menus Oecusse. Tamba saida mak hari komisariadu nacional? Para organiza forsas tuir dalan ida, to’o iha fatin ida antes forsa sira to’o.
Koalia konaba Fundador, Lere laos fundador, Sahe laos fondador, Abilio Araujo mos laos fundador. Ami organiza a’an iha Santa cruz atu sai ba Aileu. Ami ho kilat Tolu (3) grupu ida ho kilat ida. Indonesia atu tama ami hatene ho faktus tamba sira komesa hadia luron e rona deklarasaun husi Jhon Naru atual Vice Prezidenti PN Indonesia. (Ramata)
No comments:
Post a Comment