FRETILIN

BIOGRAFIA PREZIDENTE

NICOLAU DOS REIS LOBATO NIAN

Nicolau dos Reis Lobato moris iha 24 Maiu 1946 iha Sasatan Oan, Aitara Hun, Soibada, posto administrative Laclubar, Administrasaun Manatuto. Nia mak oan primeiru liu (primojénitu) husi Narciso Manuel Lobato,Leorema oan, husi Postu Administrativu Bazartete, Administrasaun Liquiçá no Felismina Alves Lobato, Soibada oan ne’ebé moris iha Malurucumo/Macadiqu e, Posto Administrativu Uatolari, Administrasaun Viqueque ( Nicolau ninia inan moris iha Uatolari/Viqueque bainhira ninia abó mane, Domingos Alves da Costa, Samoro/Soibada oan, halao servisu iha Uatolari nu’udar katekista).

Ninia aman no inan iha oan hamutuk 13. Oan primojénitu Nicolau dos Reis Lobato nia alin mane no feton mak : 2.Antonio Bosco Lobato, 3.Rogerio Tiago de Fatima Lobato, 4.Maria Cesaltina Francisca Alves Lobato, 5.Januario do Carmo Alves Lobato, 6.Domingos Cassiano Maria da Silva Lobato, 7.Luis Francisco de Assuncao Alves Lobato, 8.Silvestre Lobato, 9.Madalena de Canossa Alves Lobato, 10.Elga Maria do Rosario Alves Lobato, 11.José Bernardo Alves Lobato, 12.Silvestre Agostinho Alves Lobato e 13.Elisa Maria Lobato. Husi famíla boot ida ne’e, Rogério Tiago de Fátima Lobato mesak de’it mak sei moris ohinloron. Nicolau nia aman mate tamba moras, iha 26 Abril 1976, iha Leorema, maibé nia inan mate tamba ema mak oho iha Monte Maubere, Laclúbar, iha Julho 1979. Ninia alin no feton sira seluk, (la inkui Silvestre ne’ebé fila fali molok moris) mate hotu nu’udar kombatente durante ita nia luta naruk libertasaun nasional nian.

Nicolau boot iha Soibada to tinan 13 no simu edukasaun primária husi Colégio Nuno Álvares Pereira hamutuk ho Sua Exa Reverendissima D. Alberto da Silva Ricardo, ne’ebé

ohinloron Bispo Diocese Dili nian. Sira nain rua sai kolega nafatin iha Seminário Menor Nossa Senhora de Fátima, iha Dare. Nicolau ramata 5° Anu kursu Humanidades nian ho notas diak tebetebes, liu-liu iha lian Portugés no Matemátika. Bainhira nia otas sei kiik Nicolau halimar ho ninia alin António no Rogério no moos ho António Cesaltino Osório Soares, Abilio Osorio Soares, Luis Viana do Carmo no João Bosco do Carmo (mestre Fernando Soares no José do Carmo ninia oan sira ne’ebé viziñu ho família Lobato). Padre Januário Coelho da Silva mak sarani Nicolau iha Paróquia da Imaculada da Conceição de Soibada. Ninia padriñu mak Fulgêncio dos Reis Ornay, régulu ihaFehuc Rin/Barique no ninia aman ninia kolega. Bainhira sei otas kiik, nia hola parte, nu’udar figura anju nian, iha peregrinasaun Nossa Senhora de Fátima nian ba Timor, iha 1951. Nia simu ninia formasaun katólika iha Soibada no Dare no, durante ninia vida tomak, nia haktuir makás relijiaun katólika. Tamba ninia devosaun ba Nossa Senhora de Aitara, nia lori rasik estátua Virgem Maria nian ba súbar iha fatin koak koñesisu nu’udar Anin Kuak, iha Soibada, hodi hasees husi profanasaun. Nia defende makás amo lulik katóliku sira durante tempu funu nian no hakbesik aan liu-liu ba padre António Tavares, ninia belun no konfesór, ne’ebé ohinloron halao knaar nu’udar pároku Misaun Katólika Ainaro nian.

Tamba ninia fiar katóliku makás, hafoin invazaun indonézia no bainhira hakiduk dadaun ba foho sira ne’ebé haleu Dili, Nicolau liu hosi Dare no husu amo lulik Ricardo Alberto da Silva halo missa ida ba Timor-Leste. Hafoin missa ramata, Nicolau despede husi amo lulik Ricardo no hatete ba nia: “ SE KARIK HAU MATE, HALO MISSA IDA MAI HAU”. Bainhira nia mate, ninia kolega haktuir ninia vontade no halo missa ba ninia klamar.

Reitor Seminário nian hili Nicolau nu’udar Xefe Seminaristas sira nian tinan tolu tui’tuir malu. Durante períodu ne’ebé nia estuda iha Semináriu atu sai padre mak Nicolau hametin ninia karáter nu’udar emar, líder no desportista.

Biar iha fiar katóliku makás, Nicolau la iha devosaun atu sai padre, ne’e duni, nia husik Seminário iha 1965.

Hafoin husik Seminário, nia hatutan ninia estudus sekundárius iha Liceu Dr. Francisco Machado, iha Dili no hasai nota diak tebes iha kadeira Filosofia, OPAN ( Organização Politica e Administrativa da Nação) no lian portugés, matérias ne’ebé halo parte alínea e) 7˚ ano nian. Nia hakarak tebetebes hasai kursu direitu iha Coimbra Portugal. Maibé tamba aman moos moras hela no nia mak tenke tau matan ba alin no feton sira no nia la hetan apoiu finanseiru husi governu portugés, Nicolau la konsegue tuir kursu ne’e.

Bainhira nia tuun mai Dili, nia hela iha ninia tiu Armindo da Costa Tilman ( ninia inan ninia primu) no Lídia da Silva Boavida, sira nia uma, iha Bidau. Durante tempu ne’ebá, nia ba domingo-domingo ba Pasu Episkopal Lecidere nian hodi rona missa husi Bispo Dili nian, Dom Jaime Garcia Goulart.

Iha 1966 Nicolau tama ba tropa Portugal nian iha Timor-Leste. Nia tuir kursu sarjentus milisianus no ramata ida ne’e nu’udar primeiru klasifikadu, João Carrascalão mak segundu klasifikadu no Moisés da Costa Sarmento mak terseiru klassifikadu. Ikus mai, Moisés sai ninia kuñadu tamba kaben ho ninia alin feto Maria Cesaltina. Forsas okupasaun oho ninia feton ida ne’e ho ninia kaben iha Ratahu, Viqueque, iha 1979.

Nu’udar tropa Portugal nian, nia halao servisu militar uluk liu iha Bazartete. Hafoin hetan promosaun husi kabu ba furriel milisianu, nia ba fali servisu iha Companhia dos Caçadores n˚ 15, iha Caicoli ho postu Vago Mestre, responsável ba tau mátan ba ranxo/hahá ba kuartel tomak. Iha ne’ebá mak nia koñese Primeiru-Sarjentu TIMANE, ema oan ida husi Nampula/Moçambique, ne’ebé tatoli sub’subar ba nia kona ba luta libertasaun nasional iha Moçambique.

Hafoin Nicolau kumpri tiha ninia servisu militar obrigatóriu, nia fila fali ba vida sivil iha 1968. Fou’foun liu, nia servisu ba Missao Agronómica Timor. Iha ne’ebá mak nia koñese Rejente Agríkola, MARCELINO, ema oan ida husi Cabo Verde , ne’ebé tatoli ba nia kona ba PAIGC no luta libertasaun nasional iha Guiné Bissau no Cabo Verde. Durante tempu ne’ebá nia lé sub’subar kona ba luta libertasaun nasional iha kolónias Portugal nian iha África. Hafoin Misaun Agronómica Timor, nia tuir konkursu públiku no hetan servisu nu’udar 3˚ ofisial iha Repartisaun Finansas. Iha ne’ebá nia halo supervizaun ba títulu pagamentu ba funsionalismu públiku tomak.

Bainhira nia halao dadaun ninia knaar, nu’udar funsionáriu públiku, iha Repartisaun Finansas, nia moos hahú faze foun ida iha ninia vida. Nia koñese Isabel Barreto no kaben ho nia iha 1972 iha Capela Bazartete no sira nain rua nia festa kazamentu halo iha Laulema,iha ninia banin sira nia hela fatin. Padre Simplício do Menino Jesus, misionáriu husi Goa, no pároko Misaun Liquiçá nian, mak fó kaben sira nain rua. Husi relasaun ida ne’e, moris oan mesak ida, José Maria Barreto Lobato. Militar indonézio oho Isabel Barreto iha ponte kais Dili, iha 7 Dezembru, loron invazaun indonézia nian ba Timor-Leste. Tiu José Gonçalves no tia Olímpia Barreto ( Isabel nia bin) mak foti José ba hakiak no tamba ne’e, Nicolau ninia oan nia naran hatutan ba José Maria Barreto Lobato Gonçalves.

Nu’udar desportista, nia tuir modalidade oin’oin hanesan volleyball, basketball, football maibé nia pratika liu-liu mak modalidade football iha Klube Desportivu União nian no ikus mai iha Klube Desportivu Akadémika nian.

Iha meadus 1974, hafoin Revolução dos Cravos akontese iha 25 Abril, iha Portugal, Nicolau husik ninia servisu iha funsionalismu públiku hodi dedika ninia tempu tomak ba harii no halao ASDT/FRETILIN no ba luta libertasaun nasional TGimor-Leste nian.

Hafoin ASDT hakfilak tiha ba FRETILIN, iha 11 Setembru 1974, Nicolau simu kargu Vise-Presidente FRETILIN nian.

Tamba Xavier do Amaral, iha altura ne’ebá, labele halao ninia knaar, nu’udar Prezidente FRETILIN nian, Nicolau, nu’udar Vise-Prezidente, mak lidera inisiativa FRETILIN nian hodi hatán ba asaun armada UDT nian, ne’ebé sira hahú halao hasoru FRETILIN, iha 11 Agostu 1975. Nuné:

1.Iha 11 Agostu 1975 kalan, ho apoiu husi Mari Alkatiri, Alarico Feranandes no Mau Lear, Nicolau lidera retirada membrus balun CCF nian, husi Dili ba foho léten;

2. Iha 13 Agostu, dala ida taan nia lidera retirada FRETILIN nian husi foho leten haleu Dili ba fali Aileu-Ai-Sirimou;

3. Iha Ai-sirimou nia lidera delegasaun CCF ne’ebé halo kontaktu ho soldadus no sarjentus timor oan iha kuartel Aileu nian hodi sensibiliza sira kona ba situasaun polítika no militar iha Timor-Leste;

4.Iha 15 Agosto 1975, tamba Prezidente FRETILIN labele halao ninia knaar, Nicolau, hamutuk ho membru balun CCF nian, liu-liu ho apoiu Mari Alkatiri nian, proklama iha Ai-Sirimou, Insureisaun Jeneralizada Armada no define Luta Popular no Prolongada; Iha duni loron ne’e, tuir kompeténsia CCF nian, Nicolau Lobato, Mari Alkatiri, Alarico Fernandes no membrus balun CCF nian, harii FALINTIL no harii kedas FALINTIL ninia primeira kompañia.

5. Iha loron 17 Agosto, hafoin futu lia metin tiha ho soldadus no sarjentus timor oan kompañia Aileu nian, Nicolau lidera asaun ne’ebé obriga ofisiál portugés entrega Komandu kompañia nian ba Timor oan sira ( Sarjento José Silva);

6. Husi data ida ne’e ba oin, Nicolau rasik mak lidera prosesu operasional polítiku no militar tomak ba kontra-ofensiva FREILIN nian;

7.Durante fulan Setembru to Novembru, Nicolau Lobato hatudu duni katak nia mak dada dalan ba estratéjia polítika no militar FRETILIN nian. Nia sempre defende katak Portugal tenke fila fali mai Timor-Leste hodi kaer fila fali sira nia responsabilidade ba halo deskolonizasaun ( kore Timor-Leste husi Portugal); Nia buka meius hotu-hotu atu timor oan sira bele fó neon ba malu, tamba liu hosi dalan ida ne’e, mak bele hetan solusaun polítika diak ida ba konflitu ne’ebé mosu;

8. Hafoin esforsu sira ne’e la iha rezultadu mak Nicolau Lobato dinamiza fali prosesu ne’ebé ramata ho proklamasaun unilateral Independénsia Timor-Leste nian, iha 28 Novembru 1975. ( Dehan proklamasaun unilateral tamba CCF mak deside mesak hatún bandeira Portugal nian no hasai fali bandeira RDTL nian, iha Palásiu Governu nian no forma governu ba ukun Timor-Leste nu´udar nasaun independente) ;

9.Bainhira forma governu hafoin proklamasaun independénsia, Nicolau Lobato simu kargu Primeiru-Ministru;

10. Iha 1977, tamba problemas balun ne’ebé mosu iha FRETILIN nia uma laran, Nicolau mak kaer fali kargu Prezidente FRETILIN, Prezidente Repúblika no Komandante-em- Chefe FALINTIL nian.

11.Iha 31 Dezembru 1978, Nicolau Lobato mate ho kilat iha liman bainhira funu malu ho militar indonéziu sira, iha vale Mindelo nian, entre Maubisse, Turiscai no Manufahi.

HANANU DEDIKADU BA NICOLAU LOBATO

Letra: Mali Leto

Músika: Mau Bais

Hakerek iha Moçambique, iha tinan 1979

Presidente Presidente

Camarada Nicolau

Teu exemplo é semente

Da nossa revolução

Presidente Presidente

Camarada Nicolau

Tua morte é evidente

No combate a opressão

Heroicamente tu morreste

Já tombaste no campo da glória

Nos deixaste o teu exemplo

Pr’a nos guiar rumo à vitória

Presidente Presidente

Camarada Nicolau

Tua morte é evidente

No combate à opressão

Já sem ti nós seguiremos

Nossa marcha até ao fim

Tua obra concluiremos

Teus sonhos realizaremos


3 comments: