TimorNewsNetwork

DEKLARASAUN HUSI BANCADA FRETILIN

DEBATE KONA BA TRIBUNAL REKURSU NIAN PARESER BA CONTAS GERAL ESTADU NIAN TINAN 2009

Dili, 14 Dezembru 2010

Sr Presidenti Parlamentu Nasional,

Maluk deputadu sira hotu,

Povo Maubere tomak,

Ohin, Ita hotu hotu iha uma fukun ida nee, tamba ita nia dever no obrigasaun tuir ita nia lei inan, ita nia constituisaun, atu halao diskusaun kona ba kontas geral estadu nian ba tinan 2009, tamba ita moris iha estadu direitu demokratiku, estadu ida neebe iha konstituisaun no leis atu regula ita hotuhotu nia komportamentu.

Nee signifika katak ita hotuhotu tenki halao knaar nudar orgaun soberania neebe ita tur tuir lei, tuir konstituisaun. Hau temi dala ida tan, ita hotuhotu tenki halao ita nia knaar tuir lei, tuir konstituisaun.

Hori uluk kedas, FRETILIN nudar partidu sempre hatudu nia vontadi no preokupasaun atu halao nia knaar iha governu, iha parlamentu ka iha neebe deit iha ita nia estadu nia laran, ho responsabilidadi maxima no respeitu maximu ba lei no konstituisaun, atu hametin ita nia moris nudar nasaun ho estadu de direitu demokratiku neebe forte.

Tamba se ita la halau ita nia servisu, la halau ita nia knaar nudar deputadu, nudar parlamentu, nudar governu, nudar prezidenti republika, ne’ebe tuir lei no konstituisaun, entaun ita laos ona estadu de direitu, nune’e responsaveis maximu politiku sira hatudu dalan ba ita nia sidadaun baibain mos, atu sees aan husi lei ho rezultadu katak ita laos ona estadu de direitu demokratiku. Nunee ita tama ona dalan ba ditadura, hanesan iha tempu Suharto nian. Karik balun iha ita nia leet hakarak duni atu fila ba tempu neeba, tamba idaidak bele halo tuir nia hakarak, no tuir nia bele subar, no tuir nia bele nauk diak liu ema seluk, no la respeita lei. Tendensia iha tinan tolu liu ba mak atu halo nune duni. Lakoi preokupa ba leis, ba konstituisaun, halo deit hanesan idaidak nia hakarak. Maibe ita nia povu lakoi politiku sira halo hanesan nee, no FRETILIN sei la husik ita nia rain tama fali ba dalan ida nee.

Osan iha orsamentu jeral estadu Povu nian, no tuir konstituisaun, ita iha uma fukun ida nee mak aprova osan iha orsamentu jeral estadu, atu governu ba ezekuta tuir programas no planos neebe governu aprezenta, hodi justifika katak osan presiza duni atu hadiak Povu nia moris.

Maibe tendensia ho governu ida nee mak atu la lori porgramas no planos, no aat liu, lori porgramas no planos ida mai husu ita aprova, depois halo transferensias barak tebes, halo sasan barak la tuir lei, ka halo deit tuir ema ida ka rua nia hakarak. Bankada FRETILIN deklara ona dalan barak iha debate uluk kona ba orsamentu jeral estadu, katak Parlamentu diskuti orsamentu hodi aprova atu ikus mai governu muda osan ba mai tuir nia hakarak deit. Nee laos orsamentu ona, maibe desorsamentasaun, harahun konseitu orsamentu, tamba la halo tuir buat neebe aporva iha lei orsamentu gjral estadu. Se hanesan ne’e, oin sa ita nudar Parlamentu bele halo fiskalizasaun ?

Ita labele halo fiskalizasaun maluk deputadu sira. Nee mak realidadi. Ita rasik husik situasaun nee lao too ohin loron, nee hatudu frakeza bot, hatudu inkompetensia bot parlamentu nee nian nudar orgaun soberania ho knaar bot tebes, atu tau matan ba povo nia osan tuir constituisaun RDTL nian.

Senhores Deputadus, no Povu Timor-Leste tomak,

Iha 28 Outubru 2010, Tribunal Rekursu, kaer nia kbiit transitorio tuir artigu164 numeru 1 no numeru 2 constituisaun RDTL nian atu bele halao Tribunal Superior Administrativo, Fiskal no Kontas nian, fo sai nia pareser nudar “fiskalizasaun kona ba legalidade despezas publicas, no halo julgamentu ba contas estadu nian”. Maske hanesan tribunal rasik hakerek, sira iha dadaun limitasoens bot iha rekursus humanus, liliu rekursus espesializadu tecniku, no seidauk iha ligasaun institusional ho governu kona ba finansas estadu nian, hodi halo servisu ho diak tuir sira nia knaar.

Maske sira iha limitasoens, bancada FRETILIN hakarak fo parabens ba sira nia desempenho no pareser neebe sei tulun ita hotu halao ita nia knaar.

Maibe hanesan temi iha leten, Tribunal mos la konsege halau nia fiskalizasaun tuir lei no constituisaun.

Hanesan sira hakerek Tribuna Rekursu analiza contas estadu RDTL nian, tuir kontas no relatorio auditoria husi empreza internasional Delloittes nian, hodi halo analisa no rekomendasoens ba parlamentu nasional, tamba parlamentu mak halo “kontrolu no avaliasaun ba aktividade governu nian iha ezekusaun orsamentu, neebe pretense ba parlamentu nasional. Nunee, pareser Tribunal nian nee hanesan dalan ida deit atu aumenta parlamentu nia kapasidade hodi halao nia knaar nee. Pareser nee buka atu esklarese teknikamente ba Parlamentu, hodi nia bele halau diak liu tan nia knaar atu halo kontrolu politiku diak liu, no atu informa sidadaun sira hodi bele iha kontrolu sosial.” Nee mak hakerek iha pajinas 1 no 2 iha pareser tribunal nian.

Senhor Presidente,

Ita hotuhotu iha uma fukun ida nee ohin tenke halau duni ita nia knaar kontrolu politiku nudar fiskalizador liu husi debate ida neebe loke dadaun, laos atu mai defende deit governu de faktu, tamba grupu ida nia governu. Se ita falha halo fiskalizasaun tuir ita nia knaar, falha halo kontrole politiku hodi hadia orsamentu jeral estadu hotu neebe ita sei debate iha futuru, entaun ita falha kumpri ita nia dever ba ita nia povu.

Bankada FRETILIN aseita relatorio husi Comisaun C, no nia rekomendasoens tomak, no sei buka aumenta tan rekomendasoens liu hosi resolusaun ruma ne’ebe sei prepara no sei hatama molok hakotu debate ohin loron nian. Tamba ami hanoin katak iha buat barak neebe Tribunal Rekursu no auditoria identifika, neebe presiza duni atensaun makas no fiskalizasaun klean liu tan.

Bankada FRETILIN hare katak Tribunal Rekursu identifika no preokupa tebes ho jestaun osan Povo nian iha tinan 2009. Tuir ami nia hare, jestaun osan balun la tuir lei, jestaun osan balun hatudu inkapasidade iha gestaun finanseira ba povu nia osan, no hatudu momos falhansu politika jestaun finanseira no fiskal governu de faktu ida nee nian.

Iha tina hirak liu ba ita barak hanesan kole rona lagu lama husi Sra Ministra Finansas de faktu nia deklarasoens, kada vez nia mai iha uma fukun nee ka iha media katak nia jestaun ba osan povu nian mak diak liu tebes uluk, reformas no mudansas neebe nia halo mak halo ita nia estadu nia jestaun finanseira ba osan povu nian diak liu ema barak nian, no katak ninia reforma fiskal mak sei salva rain ida nee. Sua Exelencia Sr. Xanana Gusmao iha nia karta errata orsamentu 2010 nian hatete katak, Reforma Gestao Financeira maka sai hanesan “melhor prestacao IV Governo Constitucional”.

Maibe, Realidadi mak nee, se ita hare ba ezekusaun orsamental durante tinan tolu liu ba, inventa no subar realidadi mak barak, no falhansu mak barak.

Ita hare ba analisa hosi auditores sira nian, ita hare ba tribunal rekursu nia pareser, nee mak realidade inkapasidade iha elaborasaun politika no iha jestaun. Gaba aan deit, maibe tuir mai ita sei rona karik katak iha razaun hanesan rekursu humanus mak fraku, ka dezastre naturais, ka mudansa klimatika, iha 2009 mos bele iha mudansa klimatika karik. Tempu too ona atu rekonhese sala, katak sala mosu bainhira halo mudansa neebe la los, reforma neebe sala, sobur sistema neebe diak tamba tenke halo deit tuir malai sira nia hakarak, hanesan Banku Mundial ka FMI nia hakarak deit, tamba nee mak amigu matenek nain sira.

Ita nia ema Timor Oan neebe uluk servisu makas no kompreende hasai hotu, tau fali maluk ka ida neebe bele fiar atu halo tuir bot nia hakarak deit. Selu osan bot liu tan maibe ikus mai rezultadu mak, gaba aan deit no finansas estadu nian iha falhansus barak no bot.

Hanesan Tribunal Rekursu dehan iha pajina 9: “Sistema kontabilizasaun no kontrole ba reseitas estadu nian hatudu inkapasidade balun hodi bele produz informasaun iha prazu nia laran. Iha duni nesesidade atu halo revisaun ba prosedimentus konsolidasaun no agregasaun dadus neebe fornese, hodi garante katak ita bele fiar dadus hirak nee. Iha kontextu ida nee, Tribunal tenki halo klaru katak, se informasaun kredivel kona ba ezekusaun orsamental la iha, enatun laos viavel no posivel ba tribunal atu bele halao nia knaar akompanha , ho nia konsekuensias mos, iha preparasaun pareser kona ba Kontas Jeral Estadu nian.”

Tribunal aumenta tan katak “Ita bele hare momos katak sei iha buat barak atu halo atu bele iha ordem no kontrolu diak liu tan ba kontas publikas RDTL nian.”

Ita hotu akompanha katak iha mudansa ka reforma nia naran governu de faktu ida nee sobu sistema neebe uluk iha fatin. Sobu sistema, depois halo desentralizasaun arbiru deit, maske ita hotu avisa seidauk to tempu, maibe hakarak obriga aan. Depois tamba nauksaun, tamba imkompetensia atu ezekuta, entaun halo sentralizasaun fali iha vice PM ida nia kantor/eskritoriu, depois la diak troka fali dalan ida tan. Entaun, oinsa ita bele hakfodak bainhira ita sani ka rona Tribunal Rekursu lamenta katak la iha dadus neebe bele fiar, ka baze atu halau sira nia knaar atu halo pareser hodi tulun Parlamentu Nasional no Povu bele fiskaliza governu nia hahalok ho povo nia osan.

Agora ita hare iha proposta OJE 2011 nian fila ba sentralizasaun ho orsamentu montanti sorin balun atu tama efetivamente ba PM nia liman rasik. Ne’e hanesan frustrasaun governu nian ho nia membru sira, no halo mos sira membru governu sira frustradu tamba labele kaer osan bot ona. Karik agora ita hare salarius no vensimentus, ka bens no servisus mos transfere hodi selu viajem ba estranjeiru ka per diem atu ba liur, tamba kapital dezenvolvimentu la iha ona atu transfere atu bele halo nauksaun no seluk-seluk tan.

Iha pajina 9 Tribunal Rekursu lamenta kona ba governu la kumpri ho artigu 144, numeru 1 Konstituisaun, neebe hatete:

“Eastadu tenki harii sistema fiskal ida neebe fo satisfasaun ba nesesidade finanseira, no mos kontribui ba fafahek loloos rikusoin nian no hosi rendimentu nasional sira.”

Kona ba kestaun nee Tribunal deklara:

“Presiza hadia makas politika fiscal (nee dehan impostos ka pajak) no efikasia ba conbransa reseitas hodi lalika ba buka bebeik osan atu transfere husi kapital (hanesan fundu mina rai) hodi bele hetan osan ba estadu bele usa (tamba reseitas kapital nian nee lolos patrimonio estadu nian, entaun hahalok hanesan nee bele hamenus ida nede), hodi nunee governu bele cumpri ho artigu 144, numeru 1 Konstituisaun RDTL nian.”

Ba Tribunal nia preokupasaun ida nee, FRETILIN no partidu seluk, no sosiedade sivil barak mos preokupa, tamba konsituisaun eziji katak sistema impostos tenke iha justisa ba povo tomak. Uluk debate ba proposta lei reforma sistema tributario nian, bancada FRETILIN dehan katak la tuir Consituisaun tamba impostos hamenus deit ba sira neebe bele selu impostos tamba hetan rendimentu makas, hanesan ema riku sira nee. Artigu 144 numeru 1 nee klaru, sistemka impostos dalan ida atu assegura katak rikusoin ka osan estadu nian, povo nian, tenke fahe ho justisa sosial.

Tribunal confirma katak presiza kumpri ho konstituisaun iha sentidu ida nee, no recomenda. Hanesan ita hotu hare, promesas barak neebe Ministra Finansas halo katak folin sasan iha Merkado sei tun hotu bainhira reforma halo ba lei tributaria, la los. Kontrario fali, folin sasan iha Merkado sae makas fali. Nee mak justisa sosial iha sistema fiskal? Lae, nee fo vantajem deit ba ema riku sai riku liu tan, maibe Povu mukit nafatin. Nee mak tribunal temi dehan la kumpri ho artigu 144 numeru 1, no ami bancada FRETILIN konkorda totalemente.

Iha loron hirak liu ba, Sr. Ministra rekonhese tiha ona iha audiensia iha uma fukun ida nee, katak husi sentavus hitunulu iha dollar ida neebe estadu hatama iha ita nia ekonomia, mak halai ba liur. Rekonhesimentu ida nee halo kestaun neebe Tribunal Rekursu foti kona ba konstitusionalidade seriu liu tan. Nee signifika katak ita nia nasaun, neebe hanesan Sr Emilia gosta hakilar, imposto kiik liu iha mundu, hamutuk ho nia amigo Banku Mundial no FMI, loke dalan ba ita nia rikusoin hotu atu halai ba liur, tamba sira neebe lori osan halai ba liur la selu imposto tuir neebe sira lolos tenke selu, se ita hakarak eziji sira mos halo kontribuisaun ba dezenvolvimentu ba ita nia rain. Nee mak aplika prinsipiu justisa sosial. Povu aileba deit mak selu tamba tenki sosa foos no sasan seluk, maibe balun la selu no halai sai ho osan Povu nian.

Ita rona kois deit katak kompanhia barak neebe uluk hetan kontratu foos seidauk selu impostu, no katak balun mos la selu sira nia divida ba banku sira neebe sira debe. Nee mak ita bele dehan la cumpri ho konstituisaun atu sistema fiskal halo justisa sosial.

Nee mak sistema fiskal, sistema impostu neebe tuir pratika diak mundial, ka sai diak liu iha mundu karik? Laos maluk sira, nee dezastre no ma jestaun fiskal neebe ita tenki hadia no sei hadia. Sira neebe riku tenki selu, simu mos todan prosesu dezenvolve ita nia rain nian, labele Povu mak simu todan bebeik tamba osan neebe tenki tama nudar reseitas atu tau ba povu, hela iha riku sira nia liman. Maibe povu nia osan mak sai bebeik liu husi fundu mina rai, ba aprova orsamentu bot ba bebeik hodi halo ema grupu kiik riku, no sira la selu impostu tan.

Nee dezastre bot no ma administrasaun iha jestaun ba Povu nia osan. Se mak tenki responsabiliza? Ministra Finansas no nia Xefe Sua Excelencia Senhor Xanana mak tenki responsabiliza.

Sr. Presidente,

Distintius deputadus,

Povo Timor-Leste tomak,

Tribunal Rekursu hatudu preokupasaun bot mos ho reseitas, osan neebe tama husi impostu, faan fos, selu bee mos, eletrisidade, sai husi aeroprotu, selu viza, no osan neebe simu husi pagamentu fiskal seluk tan husi publiku.

Tribunal rekomenda modelu kontabilizasaun ba reseitas hirak nee neebe bele fo kapasidade kontrole no justifikasaun diak liu tan, hodi tribunal mos bele analiza klean liu tan, tamba agora sira la konsege. Se sira la konsege entaun nee signifika katak parlamentu no povu mos la konsege. Ida nee ita lakoi atu kontinua iha futuru.

Tribunal rekomenda mos katak, presiza hari’i sistema hodi kontrola osan neebe tama iha conta bankaria ka rekening estadu nian, hodi bele garante katak kobransa reseitas lao los. Nee buat ida neebe povu barak mos husu, kresimentu ekonomiku dehan Xina deit iha mundu mak bot liu ita, maibe osan reseitas estadu nian la aumenta bot hanesan ekonomia. Nee tamba ita tenke kestiona sistema kobransa ba reseitas mos, tamba ita hotu hatene katak KKN nee mos impostu informal neebe la mosu iha kontas jeral estadu nian. Pagamentus ilegal agora hanesan impostu ilegal mak barak. Nee povu mak lakon mos dalan ida tan.

No governu hatudu nia indisiplina kona ba reseitas mos. Desde uluk bainhira debate orsamentu jeral estadu tintinan mak bankada FRETILIN eziji detalhus barak tan kona ba reseitas, no tamba sa mak estimiativas hanesan aprezenta.

Maske governu lakoi hatan, sei halo aan tanba hanesan baibain bankada FRETILIN mak eziji ne’e biasa lagui lama, maybe agora Tribunal Rekursu mos kestiona.

Tribunal Rekursu dehan katak presiza iha rigor ka disiplina makaas liu tan kona ba previzaun ba reseitas iha OJE. Hanesan uluk bankada FRETILIN dehan bebeik, laos deit mehi deit montanti no tau iha neeba, tamba hanesan Tribunal dehan iha nia pareser: “tenki evita previzaun iha orsamentu sai oinseluk bot fali ezekusaun final.”

Kestaun rigor, ka disiplina la iha liu, nee mak bankada FRETILIN mos koalia barak ona iha debate kona ba orsamentu iha uma fukun ida nee, tintinan. Rigor ka disiplina laiha liu iha planeamentu, ka ezekusaun orsamentu nee, maske ami konkorda ho tribunal rekursu, ba ami nee normal ona ho governu de faktu ida nee. Maibe ida nee, ita sei analiza no hatudu ho detalhus iha diskusaun tuir mai.

Tribunal Rekursu nia pareser mos lamenta kona ba falhansu ho problema neebe iha ho “desagregasaun neebe la iha ba rubrikas kona ba reseitas, neebe taka dalan ba tribunal atu bele halo analise detalhadu liu tan ba ezekusaun orsamental,” neebe Tribunal Rekursu salienta katak tamba dezagregasaun, ka ita bele dehan justifikasaun detalhadu hirak nee la iha, entaun taka dalan ba sira atu bele halo pareser ida neebe klean liu tan. Nunee sira rekomenda:

“Katak OJE tenki iha detalhus barak liu tan ho aprezentasaun reseitas dezagregadas, hodi tribunal no publiku bele halo analise diak liu tan ba nivel ezekusaun orsamental.”

Nee los, FRETILIN mos lamenta dalan barak katak kontas neebe aprezenta tenki detalhadu, hodi ita hotu bele fiskaliza, se osan neebe governu dehan bele hetan iha tinan ida hetan duni ka lae, se lai hanesan ezekusaun orsamentu nian ita nunka hatene tamba la iha detalhus. Reseitas nee osan povu nian no povu iha direitu hatene se osan neebe lei dehan ema tenki selu, selu duni ka lae, liliu ema riku sira neebe biasa la gosta selu impostu no lori osan halai lakon hotu.

FRETILIN la duvida katak governu ida nee, liliu ministeriu finansas la halo kobransas ho efetividadi no osan barak mak lakon. Nee mos ema ruma tenki responsabiliza.

Iha debate orsamentu jeral estadu nian ba tinan 2009 governu halo proposta atu muda data neebe pagamentu bele halo too 28 Feveriru 2009. Sua Excelencia Sr Xanana bainhira mai apresenta proposta koalia barak kona ba “carryover”. Tamba nee mak sistema foun atu adopta atu labele iha tan buat neebe sira alerjia makas kona ba “carryover”.

Bankada FRETILIN nia preokupasaun hamosu duni, hanesan Tribunal Rekursu deklara:

“Pagamentus neebe halo too 28 Fevreiru 2009 tenke dezagrega ho diak hodi bele komprova se pagamentus neebe halo korresponde duni ho obrigasoens neebe pendenti iha 31 Dezembru iha tinan uluk, hodi bele kumpri ho obrigasaun neebe hakerek iha pajina 134 Proposta OJE 2009, katak se la bele selu kumprimisu neebe mosu depois 31 Dezembru ano fiskal nian.”

Se lae hanesan Tribunal dehan ezekusaun orasamental bele la tuir ida neebe hakerek iha OJE ba tinan fiskal. Bele ezekusaun orsamental la los. Tribunal rekomenda governu halo tuir objetivu ida neebe hakerek iha Proposta OJE 2009 nian.

Tribunal Rekursu preokupa, hanesan ita hotu preokupa, tamba iha polemika no problemas barak neebe mosu, kona ba pagamentu osan idozus nian. Ita hotu rona barak ona, kona ba jovem foin sae simu pagamentu maibe aman no inan mos seidauk, no lalaok no hahalok sala barak seluk.

Tribunal Rekursu hakerek” “Hanesan ita bele sani iha relatoriu auditoria, no segundu informasaun neebe Ministra Solidariedade, la iha baze dadus neebe ita bele fiar kona ba se mak benefisiariu pagamentu pensoens nian.”

Nee grave tebes, no auditor mos mak hakerek iha relatoriu. Ita rona buat barak mak sala husi ministeriu ida neeba. Laos deit idosus nia osan, maibe agora keixa barak tebes kona ba osan martires. Nee merese ona auditoria klean no espesifiku ba implementasaun pagamentu osan hirak nee, molok konfuzaun seluk bele mosu, bainhira pagamentus sei haluan tan ba veteranos.

Ikus mai, maibe grave tebes, mak Tribunal Rekursu nia preokuapsaun kona ba konsitusionalidade fundus no rezervas orsamentais nian, neebe tenke sai ita nia preokupasaun agora dadaun bainhira ita diskuti porposta OGE 2011, neebe propoin fundus bot tebes, neebe hamutuk sorin balun orsamentu nian.

Tribunal Rekursu hakerek: “Konstitusionalidade fundu no rezhervas orsamentais nian depende sempre ba konhesimentu lolos ba atu gasta osan nee ba saida no konhesimentu promenorizadu ba despezas neebe selu ho osan hirak nee, se lae bele viola artigu 145, numeru 2 Konstituisaun nian.” Artigu nee bandu atu iha dotasoens ka fundu sekretus iha orsamentu. Maibe nee mos biasa ona, maske Tribunal Rekursu mos deklara inkonstitusional Fundu Estabilizasaun Ekonomiku tamba ida nee.

Governu ida nee la transparente ho osan neebe atu gasta iha fundus hirak nee tamba hakarak atu fahe deit tuir sira hakarak. Nee ita hare momos ona ho Fundu Sosiedade Sivil, no Fundus Kombate Pobreza neebe administra husi Gabineti Prezidenti Republika nian husi nia funsionariu balun iha neeba, sem nia konesimentu.

Tribunal recomenda ona, no ami hein katak, iha futuru, despesas neebe selu husi fundus hirak nee, hanesan Tribuanl temi Fundu Seguransa Alimentar, neebe uza fundus ida ne’e hodi sosa fali ro foun no Prado foun ba gabinete ministru nian. Ita presiza atu bele fiskaliza fundus hirak nee diak liu tan, atu evita sai fali saku azul hanesan agora. Ita hotu tenke iha respeitu makas liu tan ba Povu nia osan. Maibe hanesan tribunal temi, ida nee mos aplika hanesan ba Rezerva continjensia nian no fundus governu nian seluk tan. Nee importante atu assegura katak osan fundu rezerva labele usa ba halo shopping iha rai liur, maibe uza duni bainhira povu presiza.

Sr. Presidente,

Tuir mai, hau intrega ba hau nia camarada, Deputadu Estanislau da Silva atu kontinua ami nia intervensaun ida ne’e.

FRETILIN hatete iha debate ba Orsamentu Geral Estadu tinan 2009 nian, katak orsamentu ida ne’e bo’ot e Gov AMP sei laiha kapasidade atu implementa osan ne’e. FRETILIN mos hatete katak OGE2009 ne’e sei ba hariku deit ema balu maibe povu maubere sei la hetan benefisiu husi osan ida ne’e. Ami hatete tan katak osan bo’ot ne’e, povu nia osan, gov AMP sei gasta arbiru deit tanba laiha planu. Partidos seluk hanesan KOTA, PPT no PUN mos dehan hanesan.

Liu tia tinan ida ita hare katak buat hirak ne’ebe Bankada FRETILIN hatete iha tempu ne’eba sai duni realidade. Konta Geral do Estado ba OGE 2009 konfirma duni ami nia previsaun no realidade iha railaran, hatudu katak laiha melhorias signifikativus ba povu nia vida, liliu populsaun iha areas rurais.

Hare ba Declaracoes Financeiras Consolidas Anuais e Contas – Ano Financeiro 2009 katak Gov. AMP gasta iha tinan ida ne’e osan hamutuk US$603,621,000.

Dezagregacao gastos nian mak:

Salarios e Vencimentos: $ 87,280,000

Bens e Servisus: $212,777,000

Capital Menor: $ 38,536,000

Capital de Desenvolvimento: $170,883,000

Transferencias: $ 94,145,000

Bainhira ita hare ba Declaracoes de Contas Ano Financeiro 2009 ami hare katak Gov AMP halo 536 alterasoens ba rubrika no items iha OGE 2009 maibe la aprezenta justifikasaun. Nune’e Gov AMP halo iha 2009, 224 transferensias (inkluindo agensias autonomas).

Nune tnasferensias hirak ne’e hamutuk hotu ho valor total $92,317,000 (inkluindo Agensias Autonomas). Nee representa persent husi orsamentu tomak iha tinan neeba.

Tuir lolos Declaracoes de Contas Ano Financeiro 2009 tenki mai ho notas justifikativas. Maibe ita la hetan justifikasaun ida kona ba tan sa’a mak Gov AMP halo alterasões no transferensias barbarak ho osan ida ke bo’ot. Ida ne’e hatudu katak Gov. Klaru mos husi pareser Tribunal Rekursu nia pareser katak sira mos labele halo avaliasaun tamba la iha justifikasaun. Nee hatudu momos katak governu de facto nee laiha transparencia ba gestao osan povu nian, maske sira gaba aan makas kona ba reformas reformas. Maske osan bot husi doadores mak usa lori asesor oioin deit mai ho salariu bot fulafulan maibe resultado iha neebe. Koalia deit mak nee.

Ho hahalok sira hanesan ne’e hatudu momos katak Gov AMP la hatene halo gestao ba fianancas publica estadu nian. Ho alterasoens nos mos transferensias bara-barak hatudu katak Governu de facto nee la hatene halo plano no programa atu usa osan povu nian ho diak hodi fo benefisiu ba povo neebe merese. Ne’eduni mak ita hare Governu AMP gasta osan, rikusoin povu nian, arbiru deit. Governu AMP agora hamosu no hakiak kultura transferensia, muda osan tun sa’e arbiru deit konforme sira nia hakarak, hanesan hasai osan ($72, 500,000) ne’ebe tau ba Central Elektrika Oleo Pesadu hodi hari fali Projectu Pakote Referendum. Gov AMP hari Pakote Referendum la tuir planu, ne’e duni mak ita hare resultadu la iha maibe ema oituan mak habokur a’an ho san povu nian. Gov. AMP halo gestao ba osan estadu nian a’at liutan bainhira osan Projecto Pakote Refrendum transfere fali ba konta privada AECOP nian. Transferensia osan ba konta AECOP ne’e hanesan mos infrasaun criminal tamba viola Lei Gestao Financeira, Lei No. 2001/13.

Fundu Kontingensias hanesan resereva ida ne’ebe Governu bele hasai hosan hodi atende emerjencia ka imprevistu ruma ke bele mossu durante ano financeiro. Maibe iha 2009 Gov AMP mos halo 177 transferensia husi Fundo de Kontinjensia ho valor total $19,520,389.07. Dala ida tan Gov iha relatorio de kontas ba anu financeiru 2009 la fo’o explikasaun kona ba tansa’a mak tenki halo transferencia ba osan bo’ot hanesan ne’e husi Fundu Kontingensias.

Kuandu Komisaun C ho A halu perguntas kona ba asuntu ida ne’e, Dra Emilia Pires hatete katak diak liu deputadus sira mak halo juizu no hasai konklusaun kona transfernsias osan husi Fundu Kontingensia. Ida ne’e hatudu momos katak Ministra das Finansas la haten oinsa’a atu justifika osan ne’ebe hasai husi Fundu de Kontinjensias.

Exekusaun 2008 bo’ot tamba pagamentu diretu ba deslokadus no 2009 mos bo’ot tamba Projektu Pakote Referendu.

Ita hare ba relatirio exekusaun OGE ne’e bo’ot maibe resultadu iha ne’ebe?

Estrada a’at ba beibeik, eskolas la funsiona, problemas barak iha saude hanesan servisus de atendimentu ba moras sira no falta medikamentus, produsaun garikola dehan katak sa’e maibe ita importa fo’osbarak liu tan, desempregu ka ema ne’ebe la hetan servisu barak liutan, sana nia folin iha railaran sa’e maka’as.

Ikus mai ita hare hanesan resultadu bo’ot ba AMP nia governasaun mak ne’e korupsaun bo’ot no buras ba bebeik.

Tranferensia ka alterasau ba orsamentu ne’e barak tebe-tebes ih Ministeri hotu-hutu. Ida ne’e hatudu katak la iha planu i la hatene sa’ida mak atu halo. AMP kria kultura de transferensia, tamba laiha programa no palnu konsistente hodi aplika povu nia osan. Sira, gov. AMP agora kria ona metodu palneamentu foun: “tau deit bá, osan barak, depois mak tarnsfere deit”. Ho filosofia ida ne’e mak ita hare tansferensia ne’e barak tebe-tebes.

Transferensia bo’ot liu mak osan nebe aloka ba Projecto Elektrisidade Oleo Pesadu hasai 72 milhoes hodi tau fali ba Projektu Pakote Referendum. Gov. AMP halimar ho osan bo’ot ida ne’e hanesan labarik halimar ho doit meten sira iha uma ka luron. Hahalok ne’e a’at liutan bainhira osan ida ne’e transfere tan ba konta privadu AECOP nian.

Resultadu PPR nia mak sa’ida: Estrada a’at ba bebeik. La iha resultadu ba kultura transferensia hirak nee, estraga deit Povo nia osan.