Notasaun (husi Orador sira) iha Seminariu Universidade Adelaide nian (East Timor: Justice, Healing and Development: Timor Leste: Justisa, [Kura] no Dezenvolvimentu) Sabadu 15 de Novembre 2008 Clinton Fernandes, UNSW@ADFA. Traducao: Marcus Salvagno
Iha Janeiro 1984, Reverendu (futar iha igrejia Baptista) Jesse Jackson husu mak’as no habarani ba ninia auditoriu iha Philadelphia (USA) “La bele tanis kona ba buat nebe ita boot sira la iha, uja buat nebe ke mai iha ita boot sira nia liman!” Nia halo referensia ba istoria biblia nebe husi David no Goliath. Reverendu dehan katak “David ne, kiik oan entaun nia hasai ropa nebe nia la dun persija… nia lakohi atu senti todan ho buat barak hanesan matenek laek… David Foti buat nebe Maromak fo ba nia hanesan Fiska, no fatuk, dosi maromak mak fatuk!”
(http://au.youtube.com/watc
Ita bele hetan justisa ba Timor Leste se ita aprende husi sentimentu ne. Hili fatuk nebe latan hela, foti fatuk ne no uja ba efeitu nebe diak.
Buat netik nebe prinsipal ba justisa Timor Leste nian mak politiku, laos legal. Timor nia lei hali’is ba justisa. Governu Timor iha direitu atu ejiji ba justisa maibe Timor Leste la dun iha apoio internasional entaun ninia governu tenki pragmatiku. Governu Timor Leste la bele duni ka hahirus governu Indonesia no hodi todan diplomatika nian mesak.
Tarefa premeiro ba povu sira nebe supporta justisa atu kria kondisaun nebe ejiji justisa para aban bain rua governo bele realisa.
Timor laiha ukun fuan nebe dehan 'durante hira liu krime, prosesu legal la bele komesa' ba krime nebe sirius hanesan ida nebe kontra ema Timor Leste. Tanba ne ita sei iha tempu atu halo los, atu prepara.
Fatuk ida latan hela mak lei. Ita tenki hodi vitoria surat nian no halo ne’e sai sasan kro’at nebe bele hetan vitoria. Vitoria surat iha signifika mak’as se ita hodi no halo buat ida duni.
Nai Maromak ajuda ema nebe ajuda ninia aan. Hanesan proverviu famozu ne ita tenki uja vitoria no halo ne sai forsa politiku.
Kampanha nebe susesu iha mak halo hanesan ne. Sei ita iha vitoria ida ita tenki aproveita vitoria ne.
Tuir buat nebe Katekista ida eksplika, maizemenus tinan sianulu liu ba, grupo kampanha ida foti lia fuan walunulu husi Minestro Estrangeiro ida nebe ladun famuju no halo lia fuan ne’e sai forca politiku (deklarasaun Balfour). Depois sira foti buat nebe atu sai resolusaun UNO Assemblia Jeneral nian (Resulusaun partition 1947) no sira dehan "lae, ne laos resolusaun Assemblia Jeneral nian nebe bai-bain, ne’e ami nia sertifikadu moris" no sira halao ida ne’e duni.
Iha kazu justisa ba Timor Leste, ita tengki aprende fatuk legal nian nebe latan hela, depois hare didiak ema hotu mos hatene.
Fatuk ida: komisaun nasional direitos humanos Indonesia nian halao investigasaun nebe klaru liu. Sira konklui katak membru nebe boot iha militar Indonesia tengki hasoru justisa. Ita tengki hatene kona ba investigasaun ida ne’e no buat nebe investigasaun ne konklui no hameno. Ita bele uja ne efetivu kuandu ema hotu hatene.
Fatuk ida: komisaun inkeritu internasional UN nian mos halo investigasaun. Iha UN nia reportagem ne dehan katak membru sira UN nian “rona testamonha nebe sira la emagina atu sai hanesan ne’e”. Reprtagem ne mos ejiji ba tribunal internasional. Hanesan uluk ita persija hatene buat ne’e, no fo hatene ema hotu.
Fatuk ida: 'Rapporteur Spesial' UN nian mos ejiji foti prosesa krimi hasoru 'lolos ofisial militar Indonesia nian ka ho responsabilidade komanda nia kbiit to’o nivel as sei persija.'
Fatuk ida: A Commissao de Acolhimento, Verdade e Reconciliacao (CAVR). CAVR harii no sai autoridade independent lei nian iha fulan Juli, tinan 2001. Ninia reportajem offical naran mak Chega! (Iha Tetun Chega mak to'o ona!).
Oinsa ami hattene ema hira mate mak ona.
Chega hetan ajuda hanesan benefisu husi ‘Benetech’ NGO laprofeit ida husi Kalifornia, USA nebe hakarak uja teknolojia atu fo benefisu iha servisu umanidade. Ninia 'Grupo Analiza Dadus Humanu Direitus' (HRDAG – Human Rights Data Analysis Group) halo database husi lia hun tolu nebe independe: testemonha narativu, levantamentu mortalidade ezamina no sensus hosi cemetariu nebe publiku nian.
Lia hun dahuluk mak testemonha narativu husi ema nain 8,000.
Lia hun daruak mak levantamentu nebe peskizador sira hili uma arbiru depois foti informasaun.
Lia hun datoluk mak baze-dadus cemetariu sensus nian nebe peskidaor sira vizita cemetariu publiku nian iha Timor Leste no hakerek ema mate nia naran, loron moris nian no loron mate nian husi rate hotu nebe informasaun mos. Sira nebe halo estudamentu ne, deskovre katak iha sira nia baze-dadus iha rate 319,000 nebe balu laiha naran kompletu no informasaun data nian.
Prosessu ne mak baibain iha demografia istoria nian no to’o agora Komissaun lia-los nian nungka hal’ao ida.
Fatuk ida tan: Hameno 7.2 husi Chega ejiji duni na’in tribunal internasional nian ba kapitulu VII UN rejimentu nian.
Hameno 7.2 husi Chega mak hanesan fatuk ida latan hela.
Ita tenki lembra katak kuando opponente husi justisa dehan katak governu Timor Leste nian lakohi diskuti justisa, kampanherios justisa nian bele hatudu klaru liu katak kommissaun ida nebe neutral no independent nebe foti ema nain 8,000 nia narrative testimonies, peskiza ema nia uma barak loos iha database ida nebe iha recordasaun kona ba rate 319,000. Kommissaun ne, bele hutudu saida mak povu timor nia hakarak maka’s liu duke governu TL nebe fraku ho diplomasia, no lakohi ejiji implentimasaun hameno kommissaun nian nebe bele senti todan.
Ita tenki hare no hanoin metaphora ida: Ita la bele hanoin katak labarik nebe sai vitima ba abuza iha eskolah no laiha maluk bele hi’it an atu hasoru abuza ne’e.
Fatuk dalimak: Komisaun UN Experts (26 May 2005) konklui katak Tribunal Internasional tenki akontese.
Hato’o tan, ita tengki uja fatuk nebe latan naklekar no hare didiak ema hotu hotu mos hatene. Vitoria surat iha signifka mak’as wainhira ita halo buatida ho vitoria ne.
Hein lae, iha fatuk ida tan nebe latan hela. UN nia Kommisaun Matenek Nain nian (26 mayu 2005) hameno jurizdisaun universal.
Hau bele eksplika klaru liutan. Tribunal National se iha kbiit hanesan Jurizisdisaun Universal bele foti prosesu hasoru kriminozu nebe halo jenosidu, krime funu nian no tortura maski ema duun nia nationalidade no vitima nia nationalidade, no krime fatin. Ita tenki diskonfia ema nebe iha ita nia rai atu implamenta jurizdisaun universal deit.
Jurizdisaun Universal sai famozu nudar kazu Diktadura Chile Nian, Augusto Pinochet. Pinochet hasoru akuzasaun tortura nian iha London, Englaterra quando Espanol nia Tribunal ejiji jusisa.
Iha April 2004, tortura nain husi Congo kastigo iha Olanda liu jurizdisaun universal (Olanda 1988 Implementasaun Lei ba Nasoins Unidas nia Konvensaun kontra Tortura).
Ofisial Militar nain rua husi militar Afghanistan kastigu iha Olanda tanba krime sira halo iha Afghanistan.
Tribunal Espanol nian kastigu Ofisial Militar ida husi Militar Ajentina tanba krime humanus nebe akontese iha Arjentina.
Tribunal ida iha Bruxelas kastigu komersiante ida husi Ruanda tamba nia partisipa iha jenosidu.
No kona ba Australia nia jurizdisaun atu akuza no implementa prosesu krime tortura?
Kuandu ema kontra 1984 UN Konvesnaun Kontra Tortura nia lei, Australia iha Jurizdisaun atu foti prosesu hasoru krime ne.
Entaun iha baluk rua fiziku nian no baluk rua mental nian.
Baluk fiziku nian mak moras mak’as, kanek, terus mental no fiziku ema persija simu husi ofisial publiku ka ema nebe halo servisu ofisial nian.
Baluk mental nian mak moras mak’as, kanek terus mental no fiziku akontese tanba ema iha intensaun atu fo atu hetan imformasaun ka konfesaun, ka kastigu ka hata uk vitima ka ema seluk ka rezaun seluk liu discriminasaun.
No kona ba Australia nia jurizdisaun atu akuza no implementa prosesu krime funu?
.
Kuandu ema kontra mak’as 1949 Jenebra Konvensaun tribunal Australia nian iha jurizdisaun atu foti prosesu hasoru kriminozu, liu lei National nian.
Tuir mai mak krime nebe kontra mak’as Konvensaun.
* Oho ema kuandu laran pronto ka tortura ema ka trata ema kontra humanus derietus
* Fo moras mak’as ho laran pronto ba ema ka kanek serius nebe afeta isin ka saude.
* Deportasaun nebe akontese kontra lei, ka lalin ema ka kastigu ema nebe proteje kontra lei.
* Obriga ema nebe proteje atu serve iha forsas husi nasaun nebe siak.
* Kastigu ema nebe proteje kuando nia la hasoru prosesu nebe loos no tuir justisa ho ninia dereitus hotu.
* Hadau ema atu sai refein no sobu nasaun no intrega rai no sasan, kuando laos ho justifikasaun miltar nian liu nessessidade, no kuando ne akontese no lei laiha no laran pronto no provokasaun laiha.
Buat persija kuando Australia atu foti prosesu hasoru ema, laos ninia sidadaun. Ema ne bele mai husi fatin fatin. Australia mos la persija involve iha konfliktu internasional ho kro’at atu duun ema, no vitima husi krime funu bele mai husi fatin oioin.
Iha kazu timor leste nian ita tenki kuidadu lia sorun husi Australia nia departamentu lia estrangeru (seksaun iha governu) tamba austrralia no Indonesia involve hamutuk liu rasaun ekonomia nian. Tamba Australia nia rekonhesementu ba Indonesia nia soberanu bele hanetik prosesu hasoru tribunal krime nian liu lei Geneva Konvensaun nian 1957.
Ne tamba iha 15 Desembru 1978, Minestru du Estrangeiru Andrew Peacock haklakar katak Australia atu fo rekonhesementu nebe Australia klarifika katak kuandu Indonesia invada Timor Leste ne tuir lei no loos. Negosiasaun Tasi Timor nian entre Indonesai no Asutralia hari effetu mak’as no lailais kuanda negosiasaun ne kommesa 14 februaru 1979.
DFAT (Departamentu Estrangeiru no Kontratu) bele diskute katak ninia rekonhesementu ba Indonesia nia teritoriu halo situasaun internasional konflikta sae Indonesia nia krime nasional.
Diskusaun ne bele hasoru o resista. Liu Jeniva Konvensaun Lei 1957 (Cth) Australia Tribunal bele hare rasik fakta nebe kontribiu ba krime ne, no nudar lei liu Jeniva Konvensaun hakotu ne internasional ka lae.
Kuandu Indonesia tama no hadau Batugade iha 7 Oktobru 1975 ne halau konfliktu internasional ho kro’at nebe lei husi 1949 Jeniva Konvensaun bele applika. Nasaun hotu nebe involve (Australia, Indonesia no Portugal) mak assigna Jeniva Konvensaun ne no durante konfliktu sira nia signitura mak iha signifika legal.
Indonesia invada Timor Leste iha 1975 no sira nia dominasaun sae bo’ot liutan. Husi Desembru 1978 to’o Septembru 1999, Indonesia Indonesia kontrola Timor Leste duni no sae hanesan nasaun ida nebe okupa territoria ne. Resistensia kontinua mais la to’o atu bele hakmatek Indonesia nia okupadasaun. Jeniva Konvensaun dahaat mak iha kondisaun nebe inkui protezaun husi momentu nebe konflitu komesa to’o UN nia Konsellu Seguransa halo resolusaun 1272 iha 25 Octobru 1999 nebe Nasoins Unidas hari Administrasaun Transisaun iha Timor Leste.
No mos la haluha katak represantavu legal husi Australia hato’o iha Tribunal Mundial 1995 (kuandu sira debati kazu tasi timor) katak Australia iha relasaun diak ho Indonesia, mais Australia reconhese katak povu sira husi Timor Leste iha dereitu atu ukun an no mos UN nia rejimentu XI deklara Timor leste la governa an.
Ne mos rekonhese posisaun ne antes Portugal konkorda iha 1974. Lei internasional la obriga ninia an laos atu hasoru Portugal?
Mos hanesan, ne la hasoru Indonesia tampa lei internasinal la obriga ninia an laos atu hasoru Portugal?
Mais ne deklara katak ne rekonhese Timor Leste nia derietu atu Ukun An.
Fatuk ida tan. Nasoins Unidas lakohi atu fo lisensa ba ofisial ninian atu fo sasin ba Comissão de Acolhimento, Verdade e Reconciliação nebe hari iha Marchu 2005.
Buat klaru los mak internasional legal nia norma (normal, baibain) katak governu sira fo amnestu ba violasaun derietus humanus.
Entaun, iha 2009, Indonesia atu iha elesaun. Jeneral Probowo, Jenral Wiranto no Jeneral Sitiyosi atu kompanha iha elesaun ne.
Ne Aniversariu dalima Munir Assassinasaun nian, Aniversariu dasunulu votasaun Timor Leste nian, Aniversariu daruanulu resin lima masakre Tanjung Priock nian no buat klisuk iha mamosuk hotu ne maka TNI.
Hamutuk ho kollega humanus diereitus Indonesia nian, se mak atu mobaliza iha 2009? Ami iha Australia mos bele halo buat ruma atu hi’it konesimentu.
Iha kota balu iha Australia, ema kommesa ona planu para hi’it perguntas justisa nian ba Timor Leste, liu internasional loron feto nian iha marchu 2009. Liu liu, feto mos terus barak ho violasaun krime nian iha okupasaun.
Tamba saida la tama iha aktividade ne? Mai hasoru hau kuandu oratu ne remata se ita boot hakarak partisipa.
Semana rohan 29, 30 de Augusto 2009 mak aniversariu dasanulu votasaun nian. Dala ida tan kompanha nasaun tomak ida be iha benefisu mak’as.
Fatuk ida tan nebe latan hela mak estudante liu nain 18,000 nebe estuda iha Australia. Sira nunka rona saida mak sira nia militar halo iha Timor Leste. Ita bele muda lale’uk ne.
Keta haluha katak ema Cina-Timor mos iha kazu liu konvesnaun genosidiu. Sira kona loloos laos tamba suspeita katak sira Fretilin (grupo poliku) nebe konvensaun jenosidiu la bele applika, mais tanba sira mak membru grupo nasional, etniku ka rasa (nebe konvensaun jenosiiu bele fo protesaun)
Iha buat barak nebe akontese iha nasaun ne no mos iha rai liur, mais agora, tamba saida ita boot la tama iha kauza ne ka asisti iha kauza justisa iha 2009?
Translated by Marcus Salvagno
No comments:
Post a Comment